Peyvəndlər barədə soruşulan əsas suallara cavablar. Həkim Nərmin Əzizova

Peyvəndlər körpələri Qızılca, Poliomielit, Göyöskürək və sair bu kimi kimi ciddi və potensial həyati təhlükəsi olan xəstəliklərdən effektiv qoruyur. Onlar infeksiyaları necə tanımaq və onlarla mübarizə aparmağı öyrətməklə, körpənin immun sistemini gücləndirməyə kömək edir.

Pediatriya.az saytına daxil olan çoxsaylı sualları ümumiləşdirərək peyvəndlər barədə soruşulan əsas suallara elmi əsaslandırılmış cavabları Sizinlə paylaşmaqdan məmnuniyyətimizi ifadə edirik:

1. Peyvəndlər nədir və nə üçün lazımdır?

Peyvəndlər immun sistemimizi qıcıqlandırararaq yoluxucu xəstəliklərə qarşı qorunma rolunu oynayan bioloji məhsullardır. Peyvəndlərin təsiri ölü (zəiflədilmiş) mikroblara və ya onun bəzi hissələrinə qarşı orqanizmdə immun qoruyuculuq yaratmaqla ortaya çıxır. Orqanizmdə peyvəndlərin antigeninə uyğun antitellər hazırlanır və immunitet yaranır. Beləliklə də, orqanizm xəstəliklə mübarizə aparararaq nəticədə qalıcı və ya uzun müddətli immun cavab formalaşmış olur. Əgər şəxs peyvənd olunduğu yoluxucu xəstəliklərlə qarşılaşırsa artıq onun orqanizmində antitellər mövcud olur və orqanizm bu yoluxucu xəstəliyə qarşı mübarizə aparmaq qabiliyyətinə malik olur.

2. Uşağıma niyə peyvənd etdirməliyəm?

Peyvəndlər yoluxucu xəstəlilərə qarşı qorunmaq üçün ən böyük silahımızdır. Beləliklə, uşağınız peyvəndləndikdə, onların ağır yoluxucu xəstəlilərə yoluxma riski aşağı düşür. Əhalinin çox hissəsi peyvəndləndikdə həm yoluxmalara, həm də ağırlaşmalara daha az rast gəlinir. Peyvəndlənmədən sonra uşağınızda peyvənd yerində ağrı və ya subfebril qızdırma (37.5-38 °C) kimi əlamətlərin olması belə, ölümə səbəb ola biləcək Difteriya, Göyöskürək, Qızılca və sair bu kimi ağır xəstəliklərə yoluxmasından dəfələrlə yaxşıdır.

3. Mən uşağıma ana südü verirəm. Ana südü də mənim körpəmi yoluxucu xəstəlikdən qoruyur. Belə olan halda niyə uşağıma peyvənd elətdirməliyəm?

Körpə artıq doğulduqda bir neçə yoluxucu xəstəliklərə qarşı qoruyuculuğu vardır, çünki doğuşdan əvvəl plasenta vasitəsi ilə anadan körpəyə qoruyucu maddələr (antitellər) keçir. Ana südü ilə qidalanan körpələr də həmçinin ana südü ilə də antitelləri almağa davam edirlər. Ana südü körpənin immun sistemi formalaşana kimi bəzi xəstəliklərə qarşı (məsələn, tənəffüs yolu infeksiyaları, ishal) kimi qoruya bilir. Buna baxmayaraq, bu qoruyucu maddələr yəni antitellər orqanizmdə uzun müddət qalıcı deyildir və bütün xəstəliklərə qarşı qorumur. Ona görə də körpə və uşaqların həyat üçün təhlükəli olan bir çox infeksion xəstəlikdən qorunması üçün peyvəndlənməsi vacibdir. Yenidoğulan  dövrdə peyvəndlənməyə başlamaqda  məqsəd həyat üçün təhlükəli olan yoluxucu xəstəliklərdən təmasdan əvvəl, yəni həyatın erkən dövründən etibarən körpələrin və uşaqların qorunmasını aparmaqdır.

4. Uşaqlara bir dəfəyə bir neçə yoluxucu xəstəliyə qarşı peyvənd elətdirməklə onun immun sistemini yükləyirik. Bunun övladımıza nə kimi zərəri ola bilər?

Elmi araşdırmalarda uşaqlara bir dəfəyə bir neçə yoluxucu xəstəliyə qarşı peyvənd edilməsinin hər hansı mənfi (yan) təsiri müşahidə edilməmişdir. Əslində isə uşaqlarımız sizin üçün çox adi hal sayılan soyuqdəymədə və ya boğaz ağrısında peyvəndlənmədən daha çox antigenə (mikroba) məruz qalırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, uşağımıza kombinə peyvəndlər etməklə (qızılca-məxmərək-qulaqdibi, difteriya-tetanus-göyöskürək və sair) onu həm bir preparatın içində bir neçə xəstəlikdən qorumuş oluruq, həm də uşağın tez-tez xəstəxanaya müraciətini azaldırıq və uşağa çoxlu sayda  inyeksiya edilməsini (iynə vurulmasını) azaltmış oluruq. Bir daha qeyd edirik ki, peyvəndlə yoluxmanın və yayılmanın qarşısını aldığımız xəstəliklər ciddi və ağır xəstəliklərdir. Bu yoluxucu xəstəliklər həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə pnevmoniya, beyin iltihabı, korluq, qan iltihabı, qulaq infeksiyaları, ağırlaşmalara və hətta ölümə səbəb ola bilər. Bu xəstəliklərə qarşı peyvənd olunmamaqla övladınızın səhhətini ciddi riskə atmış olursunuz. Qeyd olunan ağır (ciddi) xəstəliklərdən qorunmaq üçün peyvənd olunma ən təsirli və ucuz yoldur.

5. Peyvəndlər nə dərəcədə etibarlıdır?

Peyvəndlər çox etibarlı olan biolojik preparatlardır. Onlar istehsalat və xəstəxanalara paylanılma dövründə çox ciddi yoxlanılır. Peyvəndlərin etibarlılığı və yan təsirləri barədə Pediatriya.az saytında geniş elmi məqaləmiz ilə tanış ola bilərsiniz: https://pediatriya.az/peyvendlerin-etibarliligi-ve-yan-tesirleri/

6. Peyvəndlər faydalıdır?

Dünyada hər il 1 milyondan çox insan peyvəndlə qarşısı alınması mümkün olan xəstəliklərə yoluxaraq vəfat edirlər. Uşaqlar və böyüklər peyvəndlər hesabına öldürə və ya zərər verə bilən yoluxucu xəstəliklərdən qorunur. Dünyada peyvəndlənmənin kütləvi aparılması hesabına Çiçək Xəstəliyi yox edilmiş və Uşaq Polimielitinin isə görülmə tezliyi xeyli azalmışdır.

7. Peyvənd və ya peyvəndin tərkibində olan tiomersal maddəsi autizmə səbəb ola bilər?

Xeyr, peyvənd və ya peyvəndin tərkibində olan tiomersal maddə ilə autizm arasında əlaqənin olmadığı tədqiqatlarla sübut olunmuşdur. 1998-ci ildə “Lanset” jurnalında nəşr olunmuş  Qızılca-Məxmərək-Qulaqdibi peyvəndi ilə autizm arasında əlaqənin olduğunu göstərən məqalədə çox ciddi səhvlər tapılmış və məqalənin müəllifləri ciddi cəzalandırılmışdır. Aparılmış tədqiqatlara əsasən (2004) tiomersal ilə autizm arasında heç bir əlaqənin olmadığı sübut olunmuşdur. Yenə də uşaqlıq dövründə ağır metallara məruz qalmanı azaltmaq üçün tiomersal uşaq peyvənlərindən 1999-cu ildən etibarən çıxarılmağa başlanıldı. Dünya Səhiyyə Təşkilatının 2002-ci ildə nəşr etdiyi Protokola görə etil civənin yarılanma dövrü 1 həftədən az olub, ortalama 4-9 gündə həzm sistemi ilə orqanizmdən atıldığı nəticədə civənin orqanizmdə toplanması və xronik xəstəliklərə səbəb olması barədə olan bütün fikirlərin səhv olduğunu göstərir. Son illərdə aparılan tədqiqatlara görə isə peyvəndin tərkibində tiomersal maddə almış olan uşaqlarda fiziki və psixi yaşıdlarından geri qaldığını göstərən heç bir əlamət yoxdur. Autizmli xəstələrin artmasına səbəb isə artıq tibbin autizm xəstəliyini daha yaxşı tanımasıdır. Bir çox tədqiqatlara görə isə autizm əlamətləri əslində körpəlik dövründən özünü büruzə verir, lakin valideynlər bunu daha gec dövrdə başa düşürlər.

8. Peyvəndlənən uşaqlar peyvənd olunmayan uşaqalara nisbətən daha allergik olurlar. Peyvəndin tənəffüs və autoimmun xəstəliklərə səbəb olduğu barədə fikirlər mövcuddur. Bu barədə nə deyə bilərsiz?

Peyvəndlər immun sistemimizi bir çox mikroba (antigenə) cavab reaksiyası yaratmağı öyrədir. Amma, immun sistemimizin işləmə mexanizmini pozmurlar. Peyvəndlərlə allergik, tənəffüs və autoimmun xəstəliklər arasında hər hansı əlaqənin olması barədə elmi əsaslandırılmış sübut yoxdur.

9. Peyvəndlərin heç bir ziyanı yoxdur? Bəzi internet resurslarında peyvəndlərin zərərli olması barədə məlumatlar mövcuddur. Bu barədə nə deyə bilərsiz?

Peyvəndlər etibarlı biolojik məhsullar olmaqla yanaşı onların bəzi yan təsirləri də mövcuddur.  Yan təsirlərə yüngül qızdırma, peyvənd olunan bölgədə qızarıqlıq, şişlik, ağrı və sair kimi əlamətlər daxildir. Bu yan təsirlər bir neçə gün olur və müalicə edilərək keçir. Ciddi yan təsirlər isə nadir müşahidə edilir. Unutmaq olmaz ki, uşaqda peyvəndin yan təsirlərin görülmə ehtimalı və bu səbəblərdən ölmə ehtimalı onun yoluxucu xəstəliklərdən qoruna bilmək ehtimalından qat-qat çoxdur.

10. Qızılca peyvəndi subakut sklerozan panensefalit kimi ağırlaşmalara səbəb ola bilərmi?

Qızılca xəstəliyini keçirən xəstələrdə gec ağırlaşma kimi pansefalit müşahidə edilə bilinər. Bu panensefalitlər qızılca peyvəndi olunmamış, yarımçıq edilmiş (nəticədə immun sistemində cavab yaranmamış) və ya peyvəndlənmədən əvvəl qızılca keçirmiş xəstələrdə olur. Amma, qızılca peyvəndini tam etdirmiş xəstələr də subakut sklerozlaşan panensfefalit  müşahidə edilməmişdir.

11. Ölkəmizdə peyvəndlənmə ilə qarşısını alınacaq bütün xəstəlilərə artıq az rast gəlinir. Bu səbəbdən peyvəndləri etdirməsəm də olar?

Ölkəmizdə peyvəndlənmə aparılaraq Difteriya, Göyöskürək, Tetanus, Vərəm, Polimielit, Hepatit B, Qızılca, Qulaqdibi, Məxmərək, Pnevmokok və sair bu kimi ağır yoluxucu xəstəliklərdən qorunmaq olar. Amma, əhali arasında aparılan peyvəndlənmə statistikası çox yüksək olmadığına görə bu xəstəliklər hələ də müşahidə edilir. Ona görə də peyvəndlənən insanların sayı daha da azalarsa bu yoluxucu xəstəliklər sürətlə artar, yüzlərlə insanı yoluxdura və öldürə bilər. Cəmiyyət arasında peyvəndlənməmiş insanların olması peyvənd edənləri də bu xəstəliklər baxımından risk altına qoyur. Məsələn, 2008-ci ilində Qızılcaya qarşı peyvənd almamış ailə qızılca xəstəliyinə yoluxmuş uşaqlarla birgə Avropa tətilindən Amerikaya qayıdaraq ABŞ-da San Diego və Kaliforniyada Qızılca xəstəliyini  yaymış və bir çox insanın yoluxmasına səbəb olmuşdurlar. 2011-ci ildə peyvəndlənmə səviyyəsi aşağı olan Kaliforniyada 50 il içində olan böyük Göyöskürək epdemiyası müşahidə edilmişdir. Nəticədə 9000-dən çox insan yoluxmuş və 10 uşaq ölmüşdür. Çiçək xəstəliyində olduğu kimi əgər bir xəstəlik dünyada əhali arasında müşahidə edilməzsə, onda peyvəndlənmə aparılmaya bilər.

12. Məktəbdəki digər bütün uşaqlar peyvəndlənərsə mənim uşağımın da peyvəndlənməyə ehtiyac vardır?

Ətrafdakı hər kəs peyvəndləndikdə tək bir uşağın bu yoluxucu xəstəliklərdən yoluxma ehtimalı həqiqətən də aşağıdır. Amma, uşağınız məktəbdəki uşaqlardan kənarda da başqa insanlarla da əlaqədə olur. Peyvəndlənməmiş hər bir uşaq bu yoluxucu xəstəliklərin yayılmasında rol oynayır. Uşağınızın ətrafındakı hər bir uşağın peyvənd edilmiş olmasına nəzarət etməyiniz mümkün deyildir. Ona görə də öz uşağınızı qorumağın ən yaxşı yolu peyvəndlərinin tam edilməsidir.

13. Peyvəndlərin yan təsirləri hansılardır? Nə kimi fəsadlara səbəb ola bilər?

Peyvəndlərdən sonra ən çox rast gəlinən yan təsirlər aşağıdakılardır:

• İynənin edildiyi inyeksiya yerində qızarıqlıq və şişkinlik, ağrı;
• Yüngül qızdırma, baş ağrısı, əzələ ağrısı və iştahsızlıq;
• Qızılca-məxmərək-qulaqdibi peyvəndindən sonra təqribən 7-10 günlərdə başlayan və 2 gün olan səpkilərin olması.

Nadir vəziyyətlərdə ciddi yan təsirlərə uzun müddətli dayanmadan ağlama, qızdırmalı qıcolma, ətrafa reaksiyanın olmaması, əzələlərdə tonusun aşağı düşməsi kimi əlamətlər ola bilər. Uşağınızın qida və ya dərmanlara qarşı allergiyası varsa və ya daha əvvəl peyvəndlənmədə problem yaşanırsa onda peyvəndlənmədən əvvəl həkiminizlə məsləhətləşin.

14. Bir peyvənd edildikdən sonra immun yaddaşı nə qədər müddət qalır?

Bir neçə peyvənd Qızılca və ya Hepatit B kimi peyvəndlər bütün həyatınız boyu sizdə immun cavab yaradır. Tetanus isə uzun illər qoruyuculuğu saxlamaqdadır. Peyvəndin edilməsindən etibarən 13-14 il müddətində 96% qoruyur və yenidən edilməsə belə 25 il müddətində 72% qoruyuculuğu vardır. Hemaphilus influenza tip B peyvəndinin isə qoruyuculuq müddəti 9 ildən çoxdur.

15. Uşağımıza harada peyvənd etdirə bilərəm?

Uşağınıza dövlət və özəl xəstəxanalarda, poliklinikalarda peyvənd etdirə bilərsiniz. Hər zaman səhiyyə ocağında etdirməyə diqqət edin. Çünki, burada ciddi nəzarət altında xüsusi soyuducularda soyuq zəncir qorunaraq peyvəndlər saxlanılır. Çalışın hər il uşağınız qrip peyvəndi olunsun. Qrip peyvəndi hər il virusun suşlarının ən yeni formasına uyğun olaraq hazırlanır. Qrip peyvəndi ortalama şəxsin qripə yoluxma riskini 80% qədər azaldır. Ona görə də peyvənd olunmuşlar o demək deyil ki qrip mövsümündə yoluxmayacaqlar. Amma, qrip keçirsələr də əlamətlər daha az və ya daha yüngül keçirəcəklər.

16. Peyvənd təqviminə baxdım. Mənim övladımın “vaxtı keçib”. Belə olan halda nə etməliyəm?

Vaxtında peyvənd olunmamış uşaqlara yanaşma barədə Pediatriya.az saytında geniş elmi məqaləmiz ilə tanış ola bilərsiniz: https://pediatriya.az/vaxtinda-peyvendleri-olunmamis-usaqlara-yanasma/

Yekun olaraq bildirmək istərdim ki, peyvəndlər körpələri uzunmüddətli əlilliyə və ya ölümə səbəb ola biləcək infeksiyalardan qoruyan həyati təhlükəsi olan xəstəliklərə qarşı mühüm müdafiədir. Körpələrin peyvənd edilməsi təkcə onların sağ qalmasını və rifahını təmin etmir, həm də qarşısı alına bilən xəstəliklərin aradan qaldırılmasına kömək edir, hər kəs üçün daha sağlam, təhlükəsiz cəmiyyətə töhfə verir.

Nərmin Əzizova,

Pediatriya.az saytının təsisçisi