Uşaqlara tualet təlimi. Həkim Nərmin Əzizova

Təlimin məqsədi

Tualet təliminin məqsədi, uşağın oyaq və ya yatan vəziyyətdə sidik və nəcis ifrazını nəzarətdə saxlaya bilməsidir.

Təlimin başlanılması

Uşaqlara tualet təliminin başlanğıc dövrü 1-3 yaş arasındadır. Bu dövr uşağın özünü tanımağa başladığı dövrdür. Hər uşaq üçün tualet təlimi yaşı fərqli ola bilər. Bu zaman nəzərə alınmalıdır ki, uşaqlarda yaşla bərabər sidik kisəsinin həcmi də böyüyür. Uşaq tualet vərdişi qazandıqdan sonra onun gündə 4-7 dəfə sidik ifrazı normal hesab edilir.

Beləliklə də, uşaqlarda tualet vərdişi yaratmaq üçün ideal yaş dövrü 18 – 24 aylar aralığı hesab edilir. Belə ki:

1. Uşağın sidik yolu əzələləri bu aylarda inkişaf edir və bədənini daha yaxşı kontrol etmək imkanına malik olur;
2. Uşaq bu yaş dövründə zehni olaraq ona deyilən və ondan istənilən hər şeyi daha yaxşı anlaya bilir.

Təbii ki, bu dövr hər uşaq üçün eyni olmaya da bilir. Uşaqların fərqli xüsusiyyətlərə malik olduğunu unutmamalıyıq. Əgər, uşağın fiziki və ya zehni qüsuru vardırsa fərqli metodlardan istifadə edilməlidir. Bu kateqoriya uşaqlara ola bilər ki, daha uzun müddət və daha çox əmək sərf edilsin.

Psixoloji faktor

Tualet təlimi uşağın inkişafında çox vacib yer tutur və buna bir neçə faktor, o cümlədən psixoloji, fizioloji, sosial və sair amillər təsirini göstərir. Körpələrin mərkəzi sinir sistemi formalaşmadığından sidik ifrazı qeyri-ixtiyari təqribi olaraq gündə 20 dəfəyədək müşahidə edilir.

Uşaqda tualet vərdişi yaratmağa başladıqda daha çox zamana və əməyə ehtiyac yarana bilər. Eyni zamanda bu uşaqda psixoloji olaraq mənfi istiqamətdə də problem yarada bilər. Ona görə də bu məsələyə bir qədər daha diqqətli yanaşılmalıdır.

Uşağın tualet təliminə hazır olduğunu göstərən əlamətlər:

• Sadə əmrləri yerinə yetirə bilməsi;
• Etiraz edib “yox” deməyi bacarması;
• Təxmin edilə bilinən və nizamlı bağırsaq hərəkətlərinin olması;
• Ana-atanın hərəkətlərini imitasiya edə bilməsi;
• Özü paltarları geyinib çıxara bilməsi;
• Tualetdən istifadə etməyə maraq göstərməsi;
• Gün ərzində bir neçə saat alt paltarını islatmaması;
• Gecə ərzində nəcis ifrazı olmaması;
• Sidik etmək və ya nəcisə getmək ehtiyacını mimikalar ya da hərəkətlərlə izah edə bilməsi;
• Ana-atanı razı salmaq istəyinin olması;
• Əşyaları aid olduğu yerlərə qoymağa bacarması;
• Ailəni hamamda izləyərək, tualet təlimini öyrənməyə maraq göstərməsi;
• Gəzə bilmək, oturmaq və çöməlmə kimi hərəkətləri yerinə yetirə bilməsi;
• Alt paltarının çirkli olmasından narahat qalması və tez dəyişdirmək istəməsi;
• Tualet ehtiyacını söz deyərək və ya işarələrlə bildirməsi.

Uşaq üçün oturacaq (qarşok) istifadəsi maraqlı edilməlidir. Uşağı oturacağa (qarşoka) öyrəşdirmək üçün ilkin vaxtlarda paltarını soyundurulmadan belə otuzdurula bilinər. Sonra isə rahat olan paltarlar istifadə etmək məsləhət görülür. Tualet təlimi zaman uşağı hədələmək, qorxutmaq, cəzalandırmaq kimi hallara yol vermək qətiyyən olmaz.

Tualet təlimi verilərkən aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır:

• Uşağın vəziyyətindən asılı olaraq 18 ay – 2.5 yaş arasında, təzyiq edilmədən tualet təliminə başlamaq lazımdır;
• Uşaq sidiyini və ya nəcisini saxlaya bilməsi ətrafdakı insanlar tərəfindən böyük marağa səbəb olsa da, amma saxlaya bilməməsi müəyyən qədər narahatçılığa səbəb ola bilər. Beləliklə uşaq düzgün və ya səhv, ayıb kimi əxlaqi anlayışları başa düşməyə başlayır.

Uşaqlar əsasən 2 yaşın axrınadək nəcisə, 3 yaşın sonunadək isə müstəqil olaraq sidiyə getməyi öyrənir. Ancaq 4-5 yaşına kimi bəzən gündüz və gecə vaxtlarında yerini islada bilər. Ana və atalar bu uşaqları anlayışla qəbul etməli, danlamaq, cəzalandırmaq kimi tədbirlərdən çəkinməlidirlər. Əks halda uşaqlarda müəyyən problemlərin yaranması baş verə bilər.Bunlara misal  olaraq sidiyini saxlamaq, yalnızca bezdən istifadə etmək istəməsi, sidik saxlaya bilməmək, panik tutmalar kimi hallar yarana bilər. Bu da uşaqla ailə arasında münasibətlərin korlanmasına səbəb ola bilər.

Tualet təlimi başladıqdan sonra uşağa bezlərdən istifadə məhdudlaşdırılmalıdır. Əgər bezlər uşaqdan gündüz çıxarılıb gecə bağlanılacaqsa bu uşaqda qərarsızlığa səbəb ola bilər.  Uşaq hansı vaxt və necə etməli olduğundan əmin olmayacaqdır.

Tualet vərdişi yaratmaq mövzusunda bir çox valideynlər bilmədən və ya fikir vermədən səhvlərə yol verir. Bunlara aşağıdakıları aid edə bilərik:

• Bəzi böyüklər uşaqların tualet vərdişini tez qazanmasını istəyirlər. Bunu öz uğuru kimi qiymətləndirir;
• Bəzi valideynlər çox sərtdirlər. Uşaqlarını təlimə tez öyrətmək istəyirlər. Bir çox hallarda onlar uşaqlarını danlayır və ya əzizləmirlər;
• Bəzi valideynlər isə əsassız həssaslıq göstərirlər. Uşağın nəcisinə və ya sidiyinə mikrob və xəstəlik qaynağı kimi baxırlar;
• Bəzi valideynlər bu vəziyyətə əksinə çox sevinirlər və çox möcüzəvi bir hadisə kimi şişirdərək danışırlar.

Tualet təliminin uşağa təsiri

Bir uşağa tualet təlimini qazandırmaq aylar çəkə bilər. Bu hal uşağın əqli və emosional inkişafına təsir göstərə bilər. Valideynlər uşağın tualeti olduğunu deməsi üçün tələsməməlidirlər. Uşağın bu vərdişi tez qazanmasını gözləmək düzgün deyildir. Bu dövrdə uşağın stress keçirməməsi üçün böyüklərin danışığına, səs tonuna, ifadələrinə çox diqqət etməsi vacibdir. Münasibət zamanı edilə biləcək hər hansı səhv ifadə uşağın mənəvi inciməsinə səbəb ola bilər. “Əgər tualetini alt paltarına etsən, səni sevmərəm”, “Əgər alt paltarını çirkləndirsən səni gəzməyə aparmaram” kimi sərt ifadələrdən istifadə etmək düzgün deyildir. “Ən sevdiyin oyuncağı sənə vermərəm”, “Səni heç birimiz sevmərik”, “Alt paltarını çirkləndirsən, səndən pis qoxu gələr, sənlə heç kim oynamaq istəməz” kimi təhdid və aşağılayıcı ifadələr istifadə edilməməlidir. Hətta uşağı həvəsləndirmək məqsədilə deyilən “Səni parka apararam”, “Sənə yeni oyuncaq alaram” kimi ifadələrdən istifadə edilməsi tövsiyə edilmir. Yad insanların yanında “Artıq böyük uşaqsan amma, hələ də alt paltarını isladırsan” və ya “Yemək istəməyi bilirsən, amma heç tualetini  düzgün eləməyi bacarmırsan” kimi uşağın qəlbini incidən və utandıran sözlərdən də istifadə edilməməlidir.

Tualetə gedib nəyi necə etməli olduğunu sadə şəkillər çəkərək sanitar qovşağından asa bilərsiz. Beləliklə də, uşaq get-gedə necə davranmalı olduğunu başa düşər və yavaş-yavaş əməllərə riayət etməyə başlayar. Tualet təlimini düzgün yerinə yetirdiyi zaman tam rahatlamaq olmaz ki, uşaq buna artıq tam öyrənmişdir. Çünki, ailəyə yeni bir uşağın əlavə olunması, ana-atanın ayrılması, yeni bir yerə köçmə kimi hallarda tualet təliminin təkrar başlanmasına ehtiyac yarana bilər. Belə vəziyyətlərdə də uşaqlarla qurulacaq münasibət çox vacibdir. Məsələn, “Qardaşın dünyaya gələndən sonra sən də balaca uşaq kimi alt paltarını islatmağa başlamısan” kimi ittihamedici ifadələr istifadə etmək olmaz. Onun əvəzinə “Tualetdə köməyə ehtiyacın olsa məni çağıra bilərsən” kimi dəstəkləyici ifadələr istifadə etsəniz daha uyğun olar. Tualet vərdişini tam qazanmış uşaqlara isə “Nə yaxşı ki, artıq böyümüsən, tualetini özün edə bilirsən” kimi özü ilə qürur hiss edə biləcək ifadələr deyərək onu mükafatlandıra bilərsiz.

Tualet təlimi zamanı uşaqlarla davranış

• İlk əvvəl böyüklər uşağa tualeti düzgün istifadə etməyi öyrətməyə qərarlı olmalıdırlar;
• Böyüklər tualet təlimini uşaq üçün bir oyun kimi qəbul etdirməli və onda buna vərdiş yaratmalıdırlar. Davamlı olaraq tualet təlimini xatırlatmaq həm uşağı, həm də valideynləri bezdirə bilər;
• Alt paltarını islatmadığı dövrlərdə uşağa az miqdarda təriflər bildirmək lazımdır.

İnadkarlıq edərək sidik və nəcisini tualetə etmək istəməyən uşaqlar barədə

Bu kimi uşaqlara münasibətdə də yuxarıdakı qanunlara əməl edilməlidir. Lakin, xüsusi bir neçə məlumat nəzərə alınmalıdır. Əvvəlcə ehtiyaclarını niyə tualetə eləmək istəmədiyini müəyyənləşdirmək lazımdır. Bunlara misal olaraq: Uşağınız tualetdə su səsindən (sifon) narahatdırmı? Bəlkə ayaqlarının yuxarıda qalması onun xoşuna gəlmir? Oturacağı soyuqdu? Tualetini bezə etmə vərdişindən əl çəkmək istəmir? Tualetin içinə düşməkdən qorxur? Bütün bu tip sualları fikirləşməli və çalışmalısınız ki, bunlardan nəticə çıxarasınız. Uşaqların hər bir davranışının səbəbi vardır. Əslində çox kiçik nəticələrlə bu problemi həll edə bilərsiniz. Məsələn, ayaqları yuxarıda qalmasın deyə bir kiçik dəstək qoya bilərsiniz və ya oturacağı soyuq olmasın deyə xüsusi materiallı əşyalarla üstünü örtə bilərsiniz. Həmçinin, sifonu (suyu) o hələ vərdiş edənə qədər onun yanında buraxmaya bilərsiniz. Tualeti daha maraqlı və sevdiyi oyuncaqlarla bəzəyə bilərsiniz və sair.

Gecə islatmaları barədə

Uşaqlarda ən çox rast gəlinən problemlərdən biri də gündüz tualetlə bağlı problemin olmaması, amma gecələr isə alt paltarını islatmasıdır. Gecə islatmalarının səbəbləri araşdırılmalıdır. Bu səbəblər:

• Fizioloji ola bilər.Doğuşdan bir anomaliya ola bilər. Bu zaman həkimə müraciət edilməlidir;
• Psixoloji ola bilər. Uşaq xoşbəxt olmadığı dövrlə bağlı ola bilər: ana atanın düzgün davranışın olmaması, ailəyə yeni uşağın gəlməsi, qısqanclıq, narahatçılıq və sair;
• Uşağın yuxusu ağır ola bilər. Bu zaman müxtəlif metodlardan istifadə edilir. Əlavə köməyə ehtiyac ola bilər.

Həlli yolları

Bir qayda olaraq əsl həll uşaqla danışmaq və düzgün yol tapmaqdan ibarətdir. Amma, digər vacib məqamlar aşağıdakılardır:

1. Yatmazdan bir saat əvvəl su qəbuluna yol verilməməlidir;
2. Yatmaq saatı nizamlı – eyni vaxtda olmalıdır. Məsələn: saat 10-da yatırsan 1,5 və ya 2 saat sonra uşaq yuxudan tam durğuzulub tualetə aparılmalıdır. Çünki, uşaq oyandırılmasa sidiyini elədiyini başa düşməz. Bu həmçinin gecə uşağın yerini islatmasının da qarşısını ala bilər;
3. Aşağıdakı kimi cədvəl hazırlayıb uşaqla bərabər kontrol edə bilərsiz.

Tualet təlimi verərkən diqqət edilməsi lazım olan məqamlar

Tualet vərdişi yarananadək ilk vaxtlar uşaq yeni vəziyyətə öyrəşənədək vaxtaşırı alt paltarını islada bilər və bu normal hal hesab olunur. Belə vəziyyətdə uşağı heç vaxt incitmək, danlamaq və ya cəzalandırmaq olmaz. Zamanla hər şeyin düzələcəyini unutmayın. Tualet təlimi ilə bərabər gigiyena qaydalarını da uşağa öyrətmək vacibdir. Tualet təliminə başlandıqdan sonra ilk bir neçə həftə ərzində tualetdə tək qalmaq uşaq üçün qorxulu ola bilər. Ona görə çalışmaq lazımdır ki, valideyn onunla birgə olsun. Bu zaman böyüklər tualetdə uşaqla olduqda səbirsiz olmamalıdırlar. “Qurtardın?”, “Nə çox çəkdi?” kimi ifadələr işlətmək olmaz. Uşaq nizamlı olaraq tualetə aparılmalıdır. Hər uşaq üçün bu müddət fərqlidir. Başlanğıcda bu 30-45 dəqiqədən bir, sonra isə daha seyrək olmalıdır (Yeməkdən sonra, yatmazdan əvvəl). Tualet təlimi verilməyə başlayarkən uşaq deyilənləri başa düşməlidir, özü rahat otura bilməli və tarazlığını saxlaya bilməlidir. Uşaq ilk vaxtlar sidiyinə və nəcisinə toxunmaq istəyə bilər. Uşağın bu istəyinin qarşısını almaq üçün bir neçə metoddan istifadə oluna bilinər. Tualetdə uşaq ən çox 10-15 dəqiqə otuzdurulmalıdır. Bu müddət ərzində onun darıxmaması üçün əlinə sevdiyi oyuncaq verilə də bilər.

Tualet təliminə başlanan uşağa “gəzməyə gedir” və ya “tətilə gedir” ya da “gündüz açaq gecə taxarıq” kimi tədbirləri bəhanə etməklə bezin taxılması tövsiyə olunmur. Eyni vaxtda həmçinin gecə və gündüz fərqi qoyulmadan da birdəfəlik bezdənçıxarılmalıdır. Çünki, uşaq bezdədir və ya bezsizdir deyə qarışdıra bilər. Uşağa alt hissəsinin açıq olduğunu hiss etdirəcək rahat və geniş paltarlar geyindirilməlidir.

Tualet təlimi üçün istifadə olunan davranışlar:

• Qız və oğlan uşaqları eyni yerdə tualetdən istifadə edə bilərlər. Uşaqların özləri və dostları haqqında anatomik suallara onların dilində qısa və konkret cavablar verilməlidir. Uşaq əgər təhsil ocağına gedirsə (bağça, hazırlıq) onda müəllimələr də ailə ilə bərabər sözləşmiş hərəkət etməlidirlər;
• Tualet ehtiyacını tamamlayan uşağa təmizliyini özü etməsi və əlllərini özü yuması öyrədilməlidir. Sonra isə artıq onu yoxlayaraq “Özün təmizləyə bildin? Gəl məndə bir baxım” kimi ifadələrlə ona nəzarət edə bilərsiniz;
• Yeməkdən və yatmazdan əvvəl tualetə uşaqlar aparılmalıdır. Yemək vaxtı məcbur olmadıqca aparmaq lazım deyil. Belə ki, bu zaman uşağın yeməyi yarımçıq qala bilər;
• Uşaqların tualetdə uzun müddət tək qalmamalarına diqqət edilməlidir;
• Uşaq əgər təhsil ocağına gedirsə hər 3 saatdan bir bezi dəyişdirilməlidir;
• Bezi dəyişdirilərkən uşaqla söhbət edilməlidir. Uşağın bezi digər uşaqların yanında açılmamalıdr. Çünki, uşaq qoxudan və sair səbəblərdən utana bilər;
• Uşağın bezi dəyişdirilərkən uyğun otaq seçilməlidir;
• Uşağın altına təmiz döşəkcə qoyulmalıdır. Həmişə altını dəyişdirəndə bu döşəkcə açılıb qoyulmalıdır. Döşəkcənin təmiz olmasına diqqət etmək vacibdir.

Yekun müddəalar

Tualet təlimi uşaqlarda müstəqillik və özünə inam hissini qazanmağa imkan verir ki, bu da onların inkişafının mühüm aspekti hesab edilir. Bu bacarığı mənimsəmək müvəffəqiyyət hissini gücləndirir və özünə inamını artırır. Tədqiqatlar göstərir ki, uyğun yaşda (adətən 2-3 yaş) tualet təhsili alan uşaqlar daha güclü muxtariyyət hissinə malik olurlar və onların inkişafının digər sahələrində müsbət davranışlar nümayiş etdirmə ehtimalı daha yüksəkdir (Schum, S., & Haith, M. M. (2016). “Erkən uşaqlıq dövründə tualet təliminin əhəmiyyəti”. Erkən Uşaqlıq Təhsili Jurnalı, 44(6), 627-634.).

Tualet təlimi infeksiyaların və digər sağlamlıq problemlərinin qarşısını almağa kömək edən daha yaxşı gigiyenanı təşviq edir. Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzlərinə (Centers for Disease Control and Prevention) görə, tualetdən istifadə etdikdən sonra əllərin yuyulması kimi düzgün gigiyena qaydaları mikrobların yayılmasını azaltmağa və xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edir (Centers for Disease Control and Prevention (CDC), “Əllərin yuyulması: Təmiz Əllər Həyatları Xilas edir”, 2020).

Uşaqların sosial və təhsil mühitində iştirak etməsi üçün tualet təlimi vacibdir. Bağça və məktəblərə gedən uşaqdan tualet təlimini mənimsəməsi gözlənilir. Bunun səbəbi, müəllimlərin və baxıcıların uşaq bezlərinin dəyişdirilməsini təmin etməkdənsə, tədris fəaliyyətlərinə diqqət yetirmələridir. Tualet təhsili olmayan uşaqlar sosial vəziyyətlərdə utancaq və ya təcrid olunmuş hiss edə bilərlər ki, bu da onların emosional və sosial inkişafına mane ola bilər (Shonkoff, J. P., & Phillips, D. A. (2000). “Neyronlardan Qonşuluqlara: Erkən Uşaqlıq İnkişafı Elmi.” Milli Akademiya Mətbuatı).

Tualet təlimi birdəfəlik uşaq bezlərinin yaratdığı ekoloji yükün azalmasına kömək edir. Uşaq bezlərinin istehsalı və utilizasiyası poliqonlara əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir, hesablamalar birdəfəlik uşaq bezlərinin parçalanmasının 500 il çəkə biləcəyini göstərir. Tualet təlimi ailələrə uşaq bezi asılılığını azaltmağa imkan verir və daha davamlı həyat təcrübələrinə töhfə verir (“Birdəfəlik istifadə olunan uşaq bezlərinin ətraf mühitə təsiri”, Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi (EPA), 2018).

Tualet təlimi ailənin maddi və emosional rifahını yaxşılaşdıra bilər. Birdəfəlik uşaq bezləri kiçik uşaqları olan ailələr üçün əhəmiyyətli və davamlı xərcdir. Uşağı tualet təliminə keçirməklə ailələr uşaq bezlərinə qənaət edə bilərlər ki, bu da büdcəsi sıx olanlar üçün xüsusilə faydalı ola bilər. Üstəlik, uşaq bezlərini daim idarə etmənin emosional gərginliyi bir uşağa tualet öyrədildikdən sonra yüngülləşdirilə bilər (Hamalainen, A. (2019). “Erkən Tualet Təliminin İqtisadi Faydaları”. Jurnal of Family Economics, 34(2), 150-157.).

Beləliklə də, qeyd olunanları nəzərə alaraq, uşaqlara tualet təlimi uşağın inkişafında mühüm mərhələdir, müstəqillik və özünə hörmətin artırılmasından tutmuş sağlamlığın və ətraf mühitin davamlılığının yaxşılaşdırılmasına qədər geniş spektrli faydaları vardır. O, həmçinin sosial inteqrasiyanı dəstəkləyir və ailənin həm maddi, həm də emosional rifahını artırır. Uşaqların öz tempi ilə inkişaf etdiyini dərk edərək prosesə səbrlə yanaşmaq lazımdır. Müvafiq vaxt və dəstək ilə tualet təlimi uşağın ümumi böyüməsinə əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir və onları gələcək çətinliklərə hazırlayır.

Nərmin Əzizova, Pediatriya.az saytının təsisçisi