Pediatriya.az: Uşaqlara tualet təlimi

24 İyun 2019

Tualet təliminin məqsədi, uşağın oyaq və ya yatan vəziyyətdə sidik və nəcis ifrazını nəzarətdə saxlaya bilməsidir. Uşaqlara tualet təliminin başlanğıc dövrü 1-3 yaş arasındadır. Bu dövr uşağın özünü tanımağa başladığı dövrdür. Hər uşaq üçün tualet təlimi yaşı fərqli ola bilər. Bu zaman nəzərə alınmalıdır ki, uşaqlarda yaşla bərabər sidik kisəsinin həcmi də böyüyür. Uşaq tualet vərdişi qazandıqdan sonra gündə 4-7 dəfə sidik ifrazı normal hesab edilir. Tualet təlimi uşağın inkişafında çox vacib yer tutur və buna bir neçə faktor, o cümlədən psixoloji, fizioloji, sosial və sair amillər təsirini göstərir. Körpələrin mərkəzi sinir sistemi formalaşmadığından sidik ifrazı istəmədən təqribi olaraq gündə 20 dəfə müşahidə edilir.

Uşağa tualet vərdişini, həmçinin gigiyena və cinsi təlimin də verilməsi vacibdir.

Uşaqda tualet vərdişi yaratmağa başladıqda daha çox zamana və əməyə ehtiyac yarana bilər. Eyni zamanda bu uşaqda psixoloji olaraq mənfi istiqamətdə də problem yarada bilər. Ona görə də bu məsələyə bir qədər daha diqqətli yanaşılmalıdır.

Uşaqlarda tualet vərdişi yaratmaq üçün ideal dövr 18 – 24 aylar aralığında hesab edilir.

Çünki, uşağın sidik yolu əzələləri bu aylarda inkişaf edir və bədənini daha yaxşı kontrol etmək imkanına malik olur.
Həmçinin, uşaq bu yaş dövründə zehni olaraq deyilən və istənilən hər şeyi daha yaxşı anlaya bilir.

Təbii ki, bu dövr hər uşaq üçün eyni olmaya da bilir. Uşaqların fərqli xüsusiyyətlərə malik olduğunu unutmamalıyıq. Əgər, uşağın fiziki və ya zehni qüsuru varsa fərqli metodlardan istifadə edilməlidir. Bu kateqoriya uşaqlara ola bilər ki,daha uzun müddət və daha çox əmək sərf edilsin.

Uşağın tualet təliminə hazır olduğunu göstərən əlamətlər:

Sadə əmrləri yerinə yetirə bilməsi;
Etiraz edib “yox” deməyi bacarması;
Təxmin edilə bilinən və nizamlı bağırsaq hərəkətlərinin olması;
Ana- atanın hərəkətlərini imitasiya edə bilməsi;
Özü paltarları geyinib çıxara bilməsi;
Tualetdən istifadə etməyə maraq göstərməsi;
Gün ərzində uşağın bir neçə saat alt paltarını islatmaması;
Gecə ərzində nəcis ifrazı olmaması;
Sidik etmək və ya nəcisə getmək ehtiyacını mimikalar ya da hərəkətlərlə izah edə bilməsi;
Ana-atanı razı salmaq istəyinin olması;
Əşyaları aid olduğu yerlərə qoymağa bacarması;
Ailəni hamamda izləyərək, tualet təlimini öyrənməyə maraq göstərməsi;
Gəzə bilmək, oturmaq və çöməlmə kimi hərəkətləri yerinə yetirə bilməsi;
Çirkli alt paltarından narahat qalması və tez dəyişdirmək istəməsi;
Tualet ehtiyacını söz deyərək və ya işarələrlə bildirməsi.

Uşaq üçün oturacaq (qarşok) istifadəsi maraqlı edilməlidir. Uşaq oturacağa (qarşoka) öyrəşdirmək üçün ilkin vaxtları paltarını soyundurulmadan belə otuzdurula bilinər. Sonra isə rahat olan paltarlar istifadə etmək məsləhət görülür. Tualet təlimi zaman uşağı hədələmək, qorxutmaq, cəzalandırmaq kimi hallara yol vermək qətiyyən olmaz.

Tualet təlimi verilirkən aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır:

Uşağın vəziyyətindən aslı olaraq 18 ay -2.5 yaş arasında, təzyiq edilmədən tualet təliminə başlamaq;
Uşaq sidiyini və ya nəcisini saxlaya bilməsi ətrafdakı insanlar tərəfindən böyük marağa səbəb olsa da, amma saxlaya bilməməsi isə müəyyən qədər narahatçılığa səbəb ola bilər. Beləliklə uşaq düzgün və ya səhv, ayıb kimi əxlaqi anlayışlaı başa düşməyə başlayır.

Uşaqlar əsasən 2 yaşın axrınadək nəcisə, 3 yaşın sonunadək isə sidiyə getməyi öyrənir. Ancaq 4-5 yaşına kimi bəzən gündüz və gecə vaxtlarında yeriniislada bilər. Ana və atalar bu uşaqları anlayışla qəbul etməli və danlamaq, cəzalandırmaq kimi tədbirlərdən çəkinməlidirlər. Əks halda uşaqlarda müəyyən problemlərin yaranması baş verə bilər.Bunlara misal olaraq sidiyini saxlamaq, yalnızca bezdən istifadə etmək istəməsi, sidik saxlaya bilməmək, panik tutmalar kimi hallar yarana bilər. Bu da uşaqla ailə arasında münasibətlərin korlanmasına səbəb ola bilər.

Tualet təlimi başladıqdan sonra uşağa bezlərdən istifadə məhdudlaşdırılmalıdır. Əgər bezlər uşaqdan gündüz çıxarılıb gecə bağlanılacaqsa bu uşaqda qərarsızlığa səbəb ola bilər. Uşaq hansı vaxt və necə etməli olduğundan əmin olmayacaqdır.

Tualet vərdişi yaratmaq mövzusunda bir çox valideynlər bilmədən və ya fikir vermədən səhvlərə yol verir. Bunlara aşağıdakıları aid edə bilərik:

Bəzi böyüklər uşaqların tualet vərdişini tez qazanmasını istəyir.Bunu öz uğuru kimi qiymətləndirir;
Bəzi valideynlər çox sərtdir. Uşaq tez öyrənməlidir. Əks halda onlar uşaqlarını danlayır və ya əzizləmirlər;
Bəzi valideynlər isə əsassız həssaslıq göstərirlər. Uşağın nəcisinin və ya sidiyinin mikrob və xəstəlik qaynağı kimi baxır;
Bəzi valideynlər bu vəziyyətə əksinə çox sevinirlər və çox möcüzəvi bir hadisə kimi yaxınlarına şişirdərək danışırlar.

Tualet təlimi uşağa emosioal olaraq necə təsir edər?

Bir uşağa tualet təlimi qazandırmaq aylar çəkə bilər. Bu hal uşağın əqli və emosional inkişafına bu təsir göstər bilər. Valideynlər uşağın tualeti olduğunu deməsi üçün tələsməməlidir. Uşağın bu vərdişi tez qazanmasını gözləmək düzgün deyildir. Bu dövrdə uşağın stress keçirməməsi üçün böyüklərin danışığına, səs tonuna, ifadələrinə çox diqqət etməsi vacibdir. Münasibət zamanı edilə biləcək hər hansı səhv ifadə uşağın mənəvi inciməsinə səbəb ola bilər. “Əgər tualetini alt paltarına etsən səni sevmərəm”, “ Əgər alt paltarını çirkləndirsən səni gəzməyə aparmaram” kimi şərt ifadələrdən istifadə etmək düzgün deyildir. “Ən sevdiyin oyuncağı sənə vermərəm”, “Səni heç birimiz sevmərik”, “ Alt paltarını çirkləndirsən, səndən pis qoxu gələr, sənlə heç kim oynamaq istəməz” kimi təhdid olan ifadələr istifadə edilməməlidir. Hətta uşağı həvəsləndirmək məqsədilə deyilən “Səni parka apararam”, “Sənə yeni oyuncaq alaram” kimi ifadələrdən istifadə edilməsin. Yad insanların yanında “Artıq böyük uşaqsan amma, hələ də alt paltarını isladırsan” və ya “ Yemək istəməyi bilirsən, amma heç tualetini düzgün eləməyi bacarmırsan” kimi uşağın qəlbini incidən və utandıran sözlərdən də istifadə edilməməlidir. Tualetə gedib nəyi necə etməli olduğunu sadə şəkillər çəkərək ordan asa bilərsiz. Beləliklə uşaq get gedə necə davranmalı olduğunu başa düşər və yavaş-yavaş əməllərə riayət etməyə başlayar. Tualet təlimini düzgün yerinə yetirdiyi zaman tam rahatlamaq olmaz ki, uşaq buna artıq tam öyrəndi. Çünki, ailəyə yeni bir uşağın əlavə olunması, ana-atanın ayrılması, yeni bir yerə köçmə kimi hallarda tualet təliminin təkrar başlanmasınaehtiyac yarana bilər. Belə vəziyyətlərdə də uşaqlarla qurulacaq münasibət çox vacibdir. Məsələn “Qardaşın dünyaya gələndən sonra sən də balaca uşaq kimi alt paltarını islatmağa başlamısan” kimi ittihamedici ifadələr istifadə etmək olmaz. Onun əvəzinə “Tualetdə köməyə ehtiyacın olsa məni çağıra bilərsən” kimi dəstəkləyici ifadələr istifadə etsəniz daha uyğun olar. Tualet vərdişini tam qazanmış uşaqlara isə “Nə yaxşı ki, artıq böyümüsən, tualetini özün edə bilirsən” kimi özü ilə qürur hiss edə biləcək ifadələr deyərək onu mükafatlandıra bilərsiz.

Tualet təlimi zamanı uşaqla necə davranmaq lazımdır?

İlk əvvəl böyüklər uşağa tualeti düzgün istifadə etməyi öyrətməyə qərarlı olmalıdırlar;
Böyüklər tualet təlimini uşaq üçün bir oyun kimi qəbul etdirməli və onda buna vərdiş yaratmalıdırlar. Davamlı olaraq tualet təlimini xatırlatmaq həm uşağı, həm də valideynləri bezdirə bilər;
Alt paltarını islatmadığı dövrlərdə uşağa az miqdarda təriflər bildirmək lazımdır.

İnadkarlıq edərək sidik və nəcisini tualetə etmək istəməyən uşaqlar barədə

Bu uşaqlarda da yuxarıdakı qanunlara əməl edilməlidir. Lakin, xüsusi bir neçə məlumat nəzərdə tutulmalıdır. Əvvəlcə ehtiyaclarını niyə tualetə eləməkistəmədiyini müəyyənləşdirmək lazımdır. Bunlara misal olaraq Tualetdə su səsindən (sifon) narahatdırmı? Ayaqlarının yuxarıda qalması onun bəlkə xoşuna gəlmir? Oturacağı soyuqdu? Bezə etmə vərdişindən əl çəkmək istəmir? Tualetin içinə düşməkdən qorxur? Bütün bu tip sualları fikirləşməli və çalışmalısınız ki, bunlardan nəticə çıxarasınız. Uşaqların hər bir davranışının səbəbi vardır. Əslində çox kiçik nəticələrlə bu problemi həll edə bilərsiz. Məsələn ayaqları yuxarıda qalmasın deyə bir kiçik dəstək qoya bilərsiniz və ya oturacağı soyuq olmasın deyə xüsusi materiallı əşyalarla üstünü örtə bilərsiniz.

Sifonu (suyu) o hələ vərdiş edənə qədər onun yanında buraxmaya bilərsiniz. Tualeti daha maraqlı və sevdiyi oyuncaqlarla bəzəyə bilərsiniz.

Ən çox rastlanan problemlərdən biri də gündüz tualetlə bağlı problemin olmaması, amma gecələr isə alt paltarını islatmasıdır. Gecə islatmaların səbəbləri araşdırılmalıdır. Bu səbəblər:

Fizioloji ola bilər.Doğuşdan bir anomaliya ola bilər. Bu zaman həkimə müraciət edilməlidir;
Psixoloji ola bilər. Uşaq xoşbəxt olmadığı dövrlə bağlı ola bilər: ana atanın düzgün davranışın olmaması, ailəyə yeni uşağın gəlməsi, qısqanclıq, narahatçılıq və sair;
Uşağın yuxusu ağır ola bilər. Bu zaman müxtəlif metodlardan istifadə edilir. Əlavə köməyə ehtiyac ola bilər.

Gecə islatmaların qarşısını almaq üçün nələr edilə bilər?

Əsl həll uşaqla danışmaq və düzgün yol tapmaqdır. Amma digər vacib məqamlar aşağıdakılardır:

Yatmadan bir saat əvvəldən sulu qida kəsilməlidir;
Yatmaq saatı nizamlı – eyni vaxtda olmalıdır. Məsələn: saat 10-da yatırsan 1,5 və ya 2 saat sonra uşaq yuxudan tam durğuzulub tualetə aparılmalıdır. Çünki, uşaq oyandırılmasa sidiyini elədiyini başa düşməz. Bu həmçinin gecə uşağın yerini islatmasının da qarşısını alır;
Uşağın özünün islatdığı mələfini və əşyaları da özünün dəyişdirməsi lazım olduğu da başa salınmalıdır;
Uşaqla bərabər Tablo 1 kimi cədvəl hazırlayıb bərabər kontrol etməlisiniz.

Tualet təlimi verərkən diqqət edilməsi lazım olan məqamlar

Tualet vərdişi yaranadək ilk vaxtlar uşaq yeni vəziyyətə öyrəşənədək vaxtaşırı alt paltarını islada bilər və bu normal haldır. Belə vəziyyətdə uşağa heç vaxt incitmək, danlamaq və ya cəzalandırmaq olmaz. Zamanla hər şeyin düzələcəyini unutmayın. Tualet təlimi ilə bərabər gigiyena qaydalarını da uşağa öyrətmək vacibdir. Tualet təliminə başlandıqdan sonra ilk bir neçə həftə tualettə tək qalmaq uşaq üçün qorxulu ola bilər. Ona görə çalışmaq lazımdır ki, valideyn onunla birgə olsun. Bu zaman böyüklər tualetdə uşaqla olduqda səbirsiz olmamalıdır. “qurtardın?”, “ Nə çox çəkdi?” kimi ifadələr işlətmək olmaz. Uşaq nizamlı olaraq tualetə aparılmalıdır. Hər uşaq üçün bu müddət fərqlidir. Başlanğıcda bu 30-45 dəqiqədə bir, sonra isə daha seyrək olmalıdır. (Yeməkdən sonra, yatmazdan əvvəl kimidir) Tualet təlimi verilməyə başlayarkən uşaq deyilənləri başa düşməlidir, özü rahat otura bilməli və tarazlığını saxlaya bilməlidir. Uşaq ilk vaxtlar sidiyinə və nəcisinə toxunmaq istəyə bilər. Uşağın bu istəyinin qarşısını almaq üçün bir neçə metoddan istifadə edilə bilinər. Tualetdə uşaq ən çox 10-15 dəq oturmalıdır. Bu müddət ərzində onun darıxmaması üçün əlinə sevdiyi oyuncaq verilə bilər .

Tualet təliminə başlanan uşaq vəziyyətə görə gəzməyə gedir və ya tətilə gedir ya da “gündüz açaq gecə taxarıq” kimi tədbirlərdən istifadə olunmamalıdır. Eyni vaxtda həmçinin gecə və gündüz fərqi qoyulmadan da bir dəfəlik bezdənçıxarılmalıdır. Çünki, uşaq bezdədir və ya bezsizdir deyə qarışdıra bilər. Uşağa alt hissəsinin açıq olduğunu hiss etdirəcək rahat və geniş paltarlar geyindirilməlidir. Uşağa yatmazdan əvvəl çoxlu maye vermək qətiyyən olmaz.

Tualet təlimi üçün istifadə olunan davranışlar:

Qız və oğlan uşaqları eyni yerdə tualetdən istifadə edə bilərlər. Uşaqların özləri və dostları haqda anatomik suallara onların dilində qısa və konkret cavablar verilməlidir. Uşaq əgər təhsil ocağına gedirsə (bağça, hazırlıq) onda müəllimələrdə ailə ilə bərabər sözləşmiş hərəkət etməlidirlər;
Tualet ehtiyacını tamamlayan uşağa təmizliyini özü etməsi və əlllərini özü yuması öyrədilməlidir. Sonra isə artıq onu yoxlayaraq “Özün təmizləyə bildin? Gəl məndə bir baxım” kimi ifadələrlə ona nəzarət edə bilərsiniz;
Yeməkdən və yatmazdan əvvəl tualetə uşaqlar aparılmalıdır. Yemək vaxtı məcbur olmadıqca aparmaq lazım deyil bu zaman uşağın yeməyi yarımçıq qala bilər;
Uşaqların tualetdə uzun müddət tək qalmamalarına diqqət edilməlidir;
Əgər təhsil ocağına uşaq gedirsə hər 3 saatdan bir bezi dəyişdirilməlidir;
Bezidəyişdirilərkən uşaqla söhbət edilməlidir. Uşağın bezi digər uşaqların yanında açılmamalıdr. Çünki, uşaq qoxudan və sair səbəblərdən utana bilər;
Uşağın pampersi dəyişdirilərkən uyğun otaq seçlməlidir;
Uşağın altına təmiz döşəkcə qoyulmalıdır. Həmişə altını dəyişdirəndə bu döşəkcə açılıb qoyulmalıdır.Döşəkcənin təmiz olmasına diqqət etmək vacibdir.

Nərmin ƏZİZOVA