Uşaqlarda Piylənməyə Müasir Yanaşmalar – Dr. Narmin Azizova

Piylənmə və ya artıq çəki, bədəndə artıq yağın yığılması ilə xarakterizə olunan bir vəziyyətdir və bu, enerji metabolizmasının pozulmasına səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) piylənməni, bədənin enerji sərfini aşan enerji qəbulunun nəticəsi olaraq müxtəlif bədən hissələrində yağ toxumasının yığılması ilə yaranan bir sağlamlıq problemi olaraq təyin edir.

Son 40 ildə, inkişaf etmiş ölkələrdə uşaqlarda piylənmə nisbətləri fenomenal şəkildə artmışdır. ÜST-ə görə, 2010-cu ildə 5 yaşadək 43 milyon uşaq artıq çəki ilə təsnif olunub. Onlardan 35 milyonu inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayır. 1990-cı illərlə müqayisədə piylənmə nisbətində 4.2% artım müşahidə edilir. Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzləri (CDC) piylənməni yaş və cinsə görə 95-ci faizdən yüksək bədən kütlə indeksi (BKI) olan uşaqlar kimi təsnif edir, 85-ci və 95-ci faiz arasında olan uşaqlar isə piylənmə riski altında hesab olunur.

Uşaqlarda piylənmənin səbəbləri: Piylənmənin mexanizmi tam olaraq anlaşılmasa da, bunun bir sıra amillərin birləşməsi ilə baş verdiyi düşünülür. Uşaqlarda piylənmə iki növə ayrılır: sadə (ekzogen) və sekonder piylənmə.

Uşaqlarda piylənmənin diferensial diaqnostikası:

Sadə piylənmə (ekzogen piylənmə) əsasən hər hansı bir xəstəlik olmadan uşaqlarda baş verir. Bu növ piylənmə olan uşaqların iştahası yaxşı olur və onlar şəkərli, yağlı və emal edilmiş qidalara meyllidirlər. Qeyri-kafi yemək vərdişləri, məsələn, çox tez yemək yemək və ya böyük miqdarda qida qəbul etmək, piylənmənin sürətli inkişafına səbəb ola bilər. Bu, piy hüceyrələrinin sayının artması ilə nəticələnən hiperplastik piylənmənin yaranmasına gətirib çıxarır.

Sekonder piylənmə isə hipotalamik patologiyalar, Kuşinq xəstəliyi, hipotireoz, böyümə hormonu çatışmazlığı, psödohipoparatiroidizm, insulinoma, hiperinsulinemiya, polikistik yumurtalıq sindromu (PCOS) və hipogonadal sindromlar kimi endokrin faktorlara bağlı ola bilər. Həmçinin, Alström sindromu, Prader-Willi sindromu, Bardet-Biedl sindromu, Cohen sindromu, Down sindromu, Turner sindromu və Carpenter sindromu kimi genetik sindromlar da sekonder piylənmənin inkişafına səbəb ola bilər.

Uşaqlarda piylənməyə təsir edən amillər: Genetik amillər piylənmənin inkişafında mühüm rol oynayır. Bəzi araşdırmalar göstərib ki, bir uşağın BKI-si genetik amillərdən 25-40% təsirlənə bilər. Həmçinin, ətraf mühit və davranış amilləri də piylənmənin inkişafında mühüm rol oynayır və yalnız genetik faktorlardan asılı deyil.

Piylənmə hər yaşda baş verə bilər, amma uşaqlıq dövründə müəyyən dövrlər daha yüksək riskli hesab olunur. İlk kritik risk dövrü 6-12 aylıq, ikinci dövr 4-6 yaş arasında və üçüncü dövr isə pubertat dövründədir. 5 yaşdan sonrakı dövr xüsusilə vacibdir, çünki BKI-nin artması, “yağlılıq rebound” fenomeni olaraq tanınır. Yetkinlik dövründə qızlar daha çox çanaq və bud ətrafında, oğlanlar isə qarın bölgəsində yağ toplayırlar.

Psixoloji amillər və piylənmə: Ailə münasibətləri və məktəb mühiti kimi psixoloji amillər də uşaqlarda piylənməyə təsir edə bilər. Ailə daxilində mənfi münasibətlər emosional yemək və yüksək kalorili qidaların üstünlük verilməsi ilə nəticələnə bilər. Bu da uşağın akademik performansına, sosial həyatına və ümumi davranışına təsir edərək, əlavə çəki artımına səbəb ola bilər.

Piylənmənin qiymətləndirilməsi: Piylənməni ölçmək üçün müxtəlif laboratoriya metodları istifadə oluna bilər:

Piylənmənin komplikasiyaları: Uşaqlarda piylənmə, 2-ci tip şəkərli diabet, ürək-damar xəstəlikləri və digər sağlamlıq problemlərinin riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Piylənmiş uşaqlar tez-tez lipid disbalansları, yüksək ümumi xolesterol, LDL xolesterol və trigliserid səviyyələri, aşağı HDL xolesterol və digər sağlamlıq problemləri ilə qarşılaşırlar.

Uşaqlarda piylənmənin müalicəsi və qarşısının alınması: Uşaqlarda piylənmənin idarə edilməsi və qarşısının alınması, balanslı qidalanma, fiziki aktivlik və psixoloji dəstəyi əhatə edən çoxcəhətli yanaşma tələb edir. Uşaqlara sağlam vərdişlərin təşviqi və həm uşaqlar, həm də onların ailələrinə dəstək verilməsi, bu artan epidemiyanın qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.