Uşaqlara vitaminlərin verilməsi zamanı nəzərə alınmalı məsələlər barədə. Həkim Nərmin Əzizova

Valideynlər həmişə uşaqlarının xəstələnə biləcəyindən narahat olur və ona görə də həmişə immun sistemlərinin güclü olmasını istəyirlər. Ona görə də bəzi valideynlər uşaqlarına “qabaqlayıcı profilaktik tədbirlər” görərək onlara buna hər hansı zərurət olmadan müxtəlif vitaminlər (vitamin kompleksləri) verməyə başlayırlar.

Vitamin nədir?

Vitaminlər – bədəndə böyümə, inkişaf, enerji istifadəsi ilə yeni hüceyrə və toxumaların yaranması üçün vacibdir. Vitaminlər, xüsusən böyümə və inkişaf dövründə olan uşaqlar üçün əsas elementlərdən hesab olunur. Uşaqlarda böyümənin sürətli olduğu 0-2 yaş, 5 yaş və yeniyetməlik dövründə (10 yaşdan yuxarı) vitamin və minerallara ehtiyac daha çox artır. Metabolizm, böyümə (inkişaf), görmə, dəri bütövlüyü, immun sistem, enerji qaynağı və sair bu kimi əsas funksiyaların həyata keçirilməsində vitaminlərin xüsusi rolu vardır.

Uşağınız normal inkişaf edir?

Normal böyüyən və sağlam qidalanan uşaqların əlavə vitamin dəstəyinə ehtiyacı yoxdur. Əfsuslar olsun ki, valideynlərin bir qismi uşaqlarının kifayət qədər qidalanıb-qidalanmamasını və böyümə inkişafını nəzərə almadan onlara əlavə vitamin dərmanları verməyə çalışırlar. Lakin, yüksək doz, həmçinin zərurət olmadan vitamin qəbulu ürək, böyrək, qaraciyər, mədə kimi orqanlarda problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Əsasən böyrək daşlarının yaranmasına, qaraciyər və dalaq böyüməsinə, dərinin quruyub çatlamasına və sair bu kimi ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

Həkim məsləhəti olmadan uşaqlara multivitamin komplekslərinin verilməsi müəyyən vitamin və mineralların, xüsusən də yağda həll olunan A, D, E və K vitaminlərinin həddindən artıq dozasına gətirib çıxara bilər ki, bu da orqanizmdə toplana bilər və toksikliyə səbəb ola bilər. Çox vaxt multivitaminlərdə olan həddindən artıq dəmir qəbulu, xüsusilə gənc uşaqlar üçün təhlükəli ola biləcək zəhərlənmə ilə nəticələnə bilər. Bundan əlavə, lazımsız əlavələr uşağın təbii qida balansını poza və normal böyümə və inkişafına mane ola bilər.

Amerika Pediatriya Assosiasiyasının 2-7 yaş aralığında olan 10000 uşaq arasında (ABŞ) apardığı tədqiqatlara əsasən, əlavə vitamin qəbul edən uşaqların əksəriyyətinin buna ehtiyacı yoxdur, onlar sağlam uşaqlardır, aktiv həyat qabilliyətinə sahibdirlər və ya yaxşı qidalanan uşaqlardır. Bu kimi tədqiqatların digər ölkələrdə də keçiriləcəyi təqdirdə oxşar nəticələrin əldə olunacağı ehtimal olunur.

• American Academy of Pediatrics (AAP) – “Vitamin and Mineral Supplements for Children” discusses the risks of over-supplementation and the importance of following proper dosing guidelines. Source: American Academy of Pediatrics, Committee on Nutrition. “Vitamins and Minerals.” Pediatrics, 2019.
• National Institutes of Health (NIH), Office of Dietary Supplements – Information on the toxicity of vitamins and minerals, including vitamins A and D, and the risks of excessive intake. Source: National Institutes of Health (NIH), Office of Dietary Supplements, “Vitamins and Minerals.” https://ods.od.nih.gov/
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – Recommendations on vitamin and mineral supplementation, especially regarding iron and the potential risks for children. Source: Centers for Disease Control and Prevention, “Iron and Health.” https://www.cdc.gov/

Orqanizmin özünün depolanma funksiyası barədə

Vitaminlər “suda əriyən” və “yağda əriyən” vitaminlər olmaqla iki qrupa ayrılırlar. B və C vitaminləri suda əriyən, A, D, E və K vitaminləri yağda əriyən vitaminlər qrupuna aid edilirlər. Suda əriyən vitaminlər “B” və “C” vitaminləri bədəndən sidiklə xaric olduqlarına görə əsasən toksiki təsirinə çox rast gəlmirik. Lakin, yağda əriyən vitaminlər bədəndə toplandıqları üçün toksiki təsirlərə səbəb ola bilirlər.

Bəzi vitaminlər, vitamin çatışmazlığı və doza həddinin aşılması barədə qısa məlumat

A vitamini – uşaqlarda (xüsusən böyümə dövründə) hüceyrə bölünməsi və inkişafı, görmə və immun sistemin, ağciyərlərin, cinsiyyət sisteminin inkişafında əsas rolu vardır. A vitamini çatışmazlıqlarında fiziki-əqli gerilik, dəri quruması, qabıqlanma, iştahda azalma, qansızlıq, infeksion proseslərə meyl artır. Lakin, A vitaminin həddindən çox qəbul edilməsi və yaxud əsassız olaraq qəbul edilməsi də yolverilməzdir. Belə ki, bu hal toksiki təsir göstərə, iştahasızlıq, yavaş böyümə, dərinin quruyub çatlaması, qaraciyər, dalağın böyüməsi, sümük ağrıları, kəllədaxili təzyiqin artması və sair kimi neqativ hallara səbəb ola bilər. A vitamini barədə ətraflı məlumat üçün: https://pediatriya.az/a-vitamini-hekim-mutexessis-nermin-ezizova/

D vitamini – uşaqlarda dişlərin və sümüklərin güclənməsində, həmçinin sinir sistemini və immun sisteminin güclənməsində mühüm rol oynayır. D vitamini də orqanizmə tələb olunduqdan çox verildikdə toksiki təsir göstərir. Ailələrin həkimlərin profilaktik təyin etdiyi D vitamininin valideynlər tərəfindən uşaqlarına həddindən çox verdiyi və bunun da orqanizmə hipertoksik təsir etdiyinin dəfələrlə şahidi olmuşuq. Belə ki, bu hal uşaqlarda ishal, qusma, çəki itkisi, əzələ ağrıları, susuzluq hissi, tez-tez sidiyə çıxma, qəbizlik, böyrək daşının yaranması, qan damarların divarlarında kalsium toplanması, ürək ritm pozğunluqları kimi ağır problemlərə səbəb ola bilər. D vitamini çatışmazlığı barədə ətraflı məlumat üçün: https://pediatriya.az/d-vitamini-catismazligi/

E vitamini – immun sistemə təsir göstərir. Çox güclü antioksidan təsirə malik olan E vitamini uşaqlarda damarlar, neyronları və digər hüceyrə qişalarını radikal zədələnməsindən qoruyur. E vitaminin həddindən çox qəbul edilməsi immun sistemin zədələnməsinə və xəstəliklərin proqressivləşməsinə səbəb ola bilər.

K vitamini – laxtalanma faktorlarına təsiri vardır. Doza həddinin aşılması qansızlıq, sarılıq kimi toksik təsirə səbəb olur.

B qrup vitaminləri –uşaqlara enerji səviyyəsini saxlamağa kömək edir, sağlam beyin inkişafını dəstəkləyir və düzgün böyüməni və sinir sisteminin fəaliyyətini təşviq edir.doza həddinin aş artıq qəbul edilməsi əsasən müşahidə edilmir və toksiki effekti rast gəlinmir. Lakin, B6 vitaminin normadan çox qəbul edilməsi dəridə qızarıqlıq, qaşıntı, qaraciyər və sinir sistemi pozğunluğuna səbəb ola bilər.

Müşahidələr göstərmişdir ki, valideynlər tərəfindən övladlarına həvəslə Omega-3 yağ turşularını qəbul elətdirirlər. Omeqa-3 yağ turşuları uşaqlarda beyin inkişafına və yaddaşa kömək edir. Onlar həmçinin sağlam görmə, immunitet funksiyalarını bərpa edir və iltihabı azaldır, ümumi rifahı artırır. Lakin, sözügedən yağ turşusunun qəbul edilməsinin doza həddinin aşılması (səbəbsiz istifadə) ciddi neqativ nəticələrə səbəb ola bilər. Belə ki, bu hal sümüklərin inkişafını ləngidir və nəticə etibarilə boyun qısa qalmasına səbəb ola bilir. Həmçinin doza həddinin aşılması (səbəbsiz istifadə) uşaqlarda sümük ağrılarına, bağırsaqlarda qaz sancılarına, susuzluğa (dehidratasiyaya), ağızda xoş olmayan qoxunun gəlməsinə səbəb ola bilər.

Dəmir vitamini uşaqlar üçün çox vacibdir, çünki qanda oksigeni daşıyan, ümumi enerji və böyüməni dəstəkləyən hemoglobinin istehsalına kömək edir. O, həmçinin beynin inkişafında, idrak funksiyasının və konsentrasiyanın artırılmasında mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı, doza həddinin aşılması uşaqlarda qarın ağrısına, qusmaya, qanlı nəcisin gəlməsinə, qanlı qusmanın baş verməsinə, qaraciyərin zədələnməsinə, taxikardiyaya və sair neqativ problemlərə səbəb ola bilər.

Beləliklə də, həkimlə məsləhətləşmədən uşaqlara vitamin təyin qətiyyən tövsiyə edilmir. Yuxarıdakı yazıdan da göründüyü kimi vitaminlərin səbəbsiz yerə qəbulu və ya doza həddinin aşılması övladınızın sağlamlığı üçün ciddi mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Nəzərə alın ki, böyüklərdə olduğu kimi, uşaqlarda da hər bir orqanizm fərdidir və yalnız həkiminiz uşağın düzgün vitamin dozasını almasını təmin edərək və təbii qida balansını poza biləcək lazımsız əlavələrin qarşısını alaraq, onun xüsusi qida ehtiyaclarını qiymətləndirə bilər.

Bir qayda olaraq, Vitamin və mineral dəstəyinə ehtiyac olan qruplar aşağıdakılardır:

• Hamilə qadınlar, süd əmizdirən analar;
• Zərərli vərdişləri olanlar;
• Xronik xəstəlikləri olanlar;
• Sorulma problemləri olan (Xronik Diareya, Çölyak xəstəliyi, Kistik Fibroz, Pankreatit, qaraciyər, öd kisəsi xəstəlikləri), bağırsaq əməliyyatları keçirənlər;
• Bəzi qidalara qarşı allergiyası olanlar;
• Xronik olaraq aşağı kaloriyalı qidalar istifadə edənlər;
• Pəhriz saxlayanlar;
• Anadangəlmə metabolik xəstəlikləri olanlar.

Vitaminlər arasında qarşılıqlı əlaqə barədə:

• C vitamini və Riboflavin (B2) – Dəmir sorulmasını, A vitaminin daşınmasını artırır;
• Zn (sink) preparatının həddindən çox qəbulu dəmir və misin sorulmasını azaldır;
• Zn çatışmazlığı olan uşaqlarda əsasən A vitamin çatışmazlığı da müşahidə edilir;
• Maqnezium qəbul edilməsi kalsium sorulmasını artırır;
• Dəmir çatışmazlığı Yod istifadəsinin qarşısını alır.

Bir daha qeyd edirik ki, sağlam qidalanan, immun sistemi güclü olan uşağın əlavə vitamin qəbuluna ehtiyacını yalnız həkim tərəfindən müayinə zamanı müəyyənləşdirilə bilinər. Uşaqlarda inkişaf dövrləri sürətli böyümə dövrləri yavaş böyümə dövrləri bir-birini əvəz edir. Bu dövrlərdə uşaq həmişə iştahlı ola bilməz. Əsasən bu dövrlərdə aparılacaq səhv addımlar uşağın böyümə və inkişafına təsir edə bilər. Bu səbəblə aralıqlı olaraq həkim konsultasiyası aparılmalıdır. Həkimlər müayinə edərək uşağın iştahına və immunitetinə təsir edə biləcək analizlər aparaq səbəbi müəyyən edərək səbəbə uyğun müalicə aparılmalıdır.

Vitaminləri ən yaxşısı qidalardan qəbul etməkdir. Uşaqlar müxtəlif qidalar kifayət qədər qəbul etməklə, həm sağlam böyümələrinə həm də fiziki-əqli inkişafa səbəb olur. Məktəb uğurlarını artırmaq üçün C, D, E vitaminləri ilə zəngin qidaların qəbul edilməlidir. Həftədə minimum 1 dəfə balıq və hər gün qoz yeyilməsi məsləhət görülür. C vitamini ilə zəngin meyvələr qəbul edilməsi vacibdir. Təzə sıxılmış meyvə şirəsi şübhəsiz vitamin dəstəyi olsa da liflər və digər minerallar baxımından meyvələrin bütöv olaraq yeyilməsi daha çox üstünlük verilir.

Maraqlı məlumatlar və cədvəl

Qatıq – tərkibi vitaminlərlə (C və dəmir istisna olmaqla) zəngindir. Xüsusən sümük inkişafı olan və uşağın sağlamlığı üçün vacib olan kalsium, B vitaminlər qrupu (B2, B12) və fol turşusun əsas mənbəyidir. Bəhməz dəmirlə çox zəngindir. Axşamdam suda saxladığımız paxlalılar (noxud, mərcimək və s.) bişirmədən əvvəl isladığımız su atılmalı və təkrar su əlavə edərək bişirilməlidir. Suyunu aldıqca əlavə su verilməlidir. Beləliklə, siz vitamin itkisinin qarşısınnı alırsız. Axşamdan paxlalıları suda islatmaqla onların köp (qaz sancısı) verə biləcək xüsusiyyətlərini də azaltmış olursuz.

• National Institutes of Health (NIH). “Vitamins and Minerals.” https://ods.od.nih.gov/factsheets/list-all/
• S. Department of Agriculture (USDA). “MyPlate: A Guide to Healthy Eating.” https://www.myplate.gov/
• Harvard T.H. Chan School of Public Health. “The Nutrition Source – Vitamins.” https://nutritionsource.hsph.harvard.edu/vitamins/

Həkim Nərmin Əzizova, Pediatriya.az saytının təsisçisi