Uşaqlar Niyə Yalan Danışır? Dr. Nərmin Əzizova

Bəzən uşaqlar həqiqəti gizlətmək və ya qarşı tərəfi aldadaraq yalan danışırlar. İnsanlar ümumiyyətlə yalan danışmaqla ya cəzadan qaçmağa, ya da bir şeylər əldə etməyə çalışırlar (maddi və ya mənəvi: diqqət, sevgi, sosial status və s.). Tədqiqatlar göstərir ki, 96% uşaqlar müəyyən vaxtlarda valideynlərinə yalan danışırlar.

Həyatın ilk 5 ilində uşaqlar həqiqət ilə xəyallarını ayırd etməyi bacarmırlar. Məsələn, 3 yaşında olan uşaq xəyalını həqiqi olmuş hadisə kimi danışa bilər. Ümumiyyətlə, uşaqlar 3 yaşına qədər öz düşüncələrinin başqalarından fərqli olduğunu bilmir. Yəni, onlar nə düşünürsə, ətrafındakıların da eyni düşüncədə olduğunu düşünürlər. Lakin, 4 yaşından sonra uşaq başa düşür ki, onun düşüncələri ətrafdakılardan fərqlidir. Bu zaman, uşaqlar yalnız özləri danışmadığı halda, başqalarının nə düşündüyünü və ya nə etdiyini bilməzlər. Bu fərq anlayışı isə yalan danışmağına səbəb olur.

Bu inkişaf mərhələsi uşağın təbii böyümə prosesinə tamamilə uyğundur. Əsasən, məktəbəqədər dövrdə uşaqlar diqqət çəkmək və maraq yaratmaq məqsədilə yalandan istifadə edirlər. Bu dövrdə uşaqların əsas məqsədi aldatmaq deyil, sadəcə maraq yaratmaqdır. Bu səbəbdən valideynlər uşaqlarının hisslərini və fikirlərini başa düşməli və onlara qayğı ilə yanaşmalıdırlar. Uşağa qayğı və sevgi göstərildikcə, yalan danışmağa olan ehtiyac azalacaqdır.

Xüsusilə, çox cəza tətbiq edən, uşağın maraqlarını məhdudlaşdıran, fiziki təzyiq göstərən, təhdidlər edən, qısqanclıq yaradan və ya digər uşaqlarla müqayisə edən ailələrdə böyüyən uşaqlar, etdiyi səhvlərdən və ya tamamlamadıqları işlərdən qorxaraq yalan danışmağa meyilli olurlar. Məsələn, 10 yaşındakı bir uşaq stəkanı sındırıb və valideyninə hirslə “Bu stəkanı sən sındırdın?” deyə soruşarsa, uşaq özünü müdafiə etmək üçün “Yox, mən sındırmamışam” deyəcəkdir. Özünə inamı aşağı olan və ya sosial mühitdə özünü dəyərsiz hiss edən uşaqlar, başqaları tərəfindən bəyənilmək və sevilmək üçün yalan danışa bilərlər.

Bəzən uşaqlara “Niyə yalan danışdın?” deyə sual verildikdə, onların cavabı “Cəza almamaq üçün” olur. Lakin bəzən cəzanı aradan qaldırmaqla da yalan danışmağın qarşısını almaq olmur. “Düzünü de! Hirslənməyəcəm, vurmayacam” kimi ifadələr də uşağı dürüst olmağa sövq etmir.

10-12 yaşlarından etibarən uşaqlar qanunun məqsədini başa düşürlər və bu yaşda yalan danışmanın səbəbləri fərqli ola bilər. Məsələn, başqalarını qorumaq, özünü yaxşı göstərmək, mədəni olmaq və dostluqları qorumaq məqsədi ilə də yalan danışmaq mümkündür.

Bu halda valideynlər öz hərəkətlərini nəzərdən keçirməli və davranışlarına diqqət etməlidirlər. Həqiqəti demək üçün uşağa hədiyyə vermək və ya cəza tətbiq etmək lazım deyil. Əksinə, valideynlər uşaqlarına qarşı diqqətsiz, davamlı olaraq danlayan, həddindən artıq reaksiya verən və ya təzyiq göstərən münasibət göstərməməlidirlər. Bu, uşağın özünü müdafiə etmək üçün yalan danışmağa məcbur etməyə səbəb ola bilər. Əgər valideynlər belə davranışları hiss edib qarşısını almazlarsa, uşaq yalan danışmağa davam edəcəkdir.

Uşaqların sosiallaşması və dostluğun, kollektivin əhəmiyyətini dərk etmələri vacibdir. Yalan danışmağın vərdiş halına gəlməməsi üçün uşaqların niyə yalan danışdıqlarını öyrənməli və səbəblərini araşdırmalısınız. Valideynlər çox sərt qanunlar qoymamalı, buna görə də uşağın yalan danışmasına imkan verməməlidirlər.

Əgər uşaq yalan danışırsa, ona bunu başa düşdüyünüzü bildirməyin. Əksinə, uşağınıza “Yalan danışma” deyil, “Düzünü danış” deyin. Birincisi uşağı təqsirləndirə bilər, amma ikincisi ona düzgün yolu göstərir. Yalan danışmayan uşaq, özünə inamlı, milli və mənəvi dəyərləri dərk edən şəxsiyyətə sahib olur.

Statistikalar və Məlumatlar:

• Araşdırmalar göstərir ki, 96% uşaqlar müəyyən dövrlərdə valideynlərinə yalan danışır, xüsusilə cəza qorxusu və ya diqqət istəyərkən.
• Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) sağlam ailə içi ünsiyyətin və valideyn davranışlarının uşaqların inkişafına, o cümlədən dürüstlük və emosional rifahına təsirini vurğulayır.
• Uşaqların mənəvi inkişafı erkən təcrübələrə və ailə dinamikalarına bağlıdır, buna görə də valideynlər dəstək verici və cəzalandırıcı olmayan bir mühit yaratmağa çalışmalıdırlar.

Həkim Nərmin Əzizova