Autizm: neyroinkişaf pozuntusu və əsas əlamətləri. Həkim Nərmin Əzizova
Autizm spektr pozuntusu (ASP) — fərdin sosial ünsiyyət, davranış və maraq sahələrinə təsir edən neyroinkişaf pozuntusudur. Bu vəziyyət adətən həyatın ilk illərində özünü göstərir və ömür boyu davam edə bilər. Autizm “spektr” kimi təsnif edilir, çünki simptomların sayı və intensivliyi hər fərddə fərqli ola bilər.
Autizmin yayılması və qlobal statistika
- Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına (ÜST) görə, dünyada hər 100 uşaqdan təxminən 1-i autizm spektr pozuntusu ilə yaşayır (WHO, 2023).
- ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzinin 2023-cü il məlumatına əsasən, hər 36 uşaqdan 1-də ASP diaqnozu qoyulur.
- Avropada təxminən 5 milyon insan autizm spektr pozuntusu ilə yaşayır (Autism-Europe, 2022).
Autizm oğlanlarda qızlara nisbətən təxminən 4 dəfə daha tez-tez rast gəlinir. Spektrin genişliyi səbəbindən simptomlar çox fərqli formalarda müşahidə oluna bilər.
Azərbaycanda autizm
Azərbaycanda ASP ilə bağlı rəsmi statistik məlumatlar məhduddur. Lakin Təhsil Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və müxtəlif ictimai təşəbbüslər bu sahədə maarifləndirmə və erkən müdaxilə proqramlarını təşviq edirlər.
- 2023-cü ilə olan məlumatlara əsasən, Azərbaycanda təxminən 3000 autizmli uşaq qeydiyyata alınıb. Lakin real rəqəmlərin daha yüksək olduğu düşünülür.
- Erkən diaqnostika və ixtisaslaşmış yardım mərkəzlərinin sayı hələ də məhduddur.
- Bakı şəhərində və bəzi bölgələrdə resurs mərkəzləri fəaliyyət göstərsə də, inklüziv təhsil imkanları genişləndirilməyə ehtiyac duyur.
Autizmin əsas əlamətləri
ASP fərqli simptomlarla təzahür etsə də, əsas əlamətlər üç əsas qrupda toplanır:
1. Sosial ünsiyyətdə çətinliklər
- Göz təması qurmaqda çətinlik
- Empati və duyğuları başa düşməkdə problem
- Sosial qaydalara riayət etməmək (növbə gözləmək, söhbətə uyğun cavab verməmək)
2. Təkrarlanan davranışlar və məhdud maraqlar
- Davamlı olaraq eyni hərəkətləri etmək (məs.: əlləri çırpmaq)
- Yalnız bir və ya bir neçə sahəyə həddindən artıq maraq
- Rutinlərə qarşı həddindən artıq bağlılıq
3. Sensor məsələlər
- Səsə, işığa, toxunuşa qarşı həssaslıq və ya əksinə hissiyat azlığı
- Qeyri-adi sensor reaksiyalar (məs., yüksək səslərdən qorxmaq və ya ağrıya reaksiya verməmək)
Autizmin səbəbləri
ASP-nin dəqiq səbəbi məlum deyil, lakin tədqiqatlar genetik və ətraf mühit faktorlarının birlikdə rol oynadığını göstərir:
- Genetik dəyişikliklər – bəzi hallarda irsi meyillilik mövcuddur.
- Hamiləlik zamanı yoluxmalar, dərmanlar, toksinlər – bəzi ehtimallar olaraq qeyd edilir.
- Ətraf mühit faktorları və erkən uşaqlıq dövründəki inkişaf gecikmələri də risk faktorları arasındadır.
Diaqnostika və müdaxilə
ASP-nin diaqnostikası kliniki müşahidə, valideyn məlumatları və inkişaf testləri vasitəsilə aparılır. Uşaq psixoloqları, nevroloqlar və digər mütəxəssislər bu prosesi icra edir.
Effektiv müdaxilə üsulları:
- ABA terapiyası (Applied Behavior Analysis)
- Ünsiyyət və dil terapiyası
- Fərdi təhsil planları
- Ailə və müəllim təlimləri
Autizmli fərdlərə dəstək
Autizmli uşaqların və böyüklərin cəmiyyətə inteqrasiyası üçün aşağıdakı dəstək strategiyaları vacibdir:
- Erkən və fərdi təhsil proqramları
- Sosial bacarıqların inkişafı üçün qruplar
- Məktəb mühitində dəstəkçi mütəxəssislərin iştirakı
- Valideyn və müəllimlər üçün təlimlər
- İş və cəmiyyət həyatı üçün adaptasiya proqramları
Nəticə
Autizm — fərdin dünyanı necə qavradığını və onunla necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu fərqləndirən bir inkişaf formasıdır. Erkən diaqnostika, fərdi yanaşma və davamlı dəstək sayəsində ASP ilə yaşayan insanlar potensiallarını reallaşdıra, təhsil ala və cəmiyyətə inteqrasiya ola bilərlər.
Ədəbiyyat və istinadlar
- World Health Organization (2023). Autism spectrum disorders – Key facts
- CDC (2023). Data and statistics on autism spectrum disorder. Centers for Disease Control and Prevention. https://www.cdc.gov/ncbddd/autism/data.html
- Autism-Europe AISBL (2022). Autism in Europe
- UNICEF (2021). Children with disabilities
- Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi. https://www.tehsil.gov.az