Hiperaktiv və Diqqəti Yayınan Uşaqlar: Xəstəlik yoxsa xarakter xüsusiyyəti? Həkim Nərmin Əzizova
Hiperaktivlik və diqqət çatışmazlığı sindromu (ADHD) uşaqlarda və böyüklərdə müşahidə edilə bilən nevroloji bir pozuntudur. Bu sindrom diqqətin yayınması, impulsiv davranışlar və həddindən artıq hərəkətlilik kimi əlamətlərlə özünü büruzə verir. Müalicə olunmadıqda, sosial münasibətlərə, təhsilə və ümumi həyat keyfiyyətinə mənfi təsir edə bilər.
ADHD nə qədər geniş yayılıb
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, ADHD dünya üzrə uşaqların təxminən 5-7 faizində rast gəlinir. Amerika Pediatriya Assosiasiyasının məlumatına əsasən, məktəb dövründəki uşaqların 3-5 faizi bu sindromdan əziyyət çəkir. Yetkinlik dövründə bu rəqəm 2-5 faiz arasında dəyişir.
ADHD-nin əsas əlamətləri
ADHD-ni üç əsas qrupa bölmək olar:
– Hiperaktiv-impulsiv tip
– Diqqət çatışmazlığı olan tip
– Kombinə edilmiş tip
Hiperaktiv uşaqlar çox enerjili, yerində dayana bilməyən və hərəkətlərinə nəzarət etməkdə çətinlik çəkən uşaqlardır. Diqqət çatışmazlığı olan uşaqlar isə tez yorulur, fikirlərini cəmləməkdə çətinlik çəkir və tapşırıqları yarımçıq qoyurlar.
Yaş qruplarına görə ADHD əlamətləri
ADHD-nin əlamətləri yaşdan asılı olaraq dəyişə bilər. Məktəbəqədər yaşda uşaqlar çox enerjili olur və qaydalara əməl etməkdə çətinlik çəkirlər. Məktəb yaşında dərslərə diqqət yetirməkdə çətinlik müşahidə oluna bilər. Yeniyetməlik dövründə davranış pozuntuları və impulsiv qərarlar önə çıxır. Yetkinlikdə isə iş həyatında nizamsızlıq və münasibətlərdə çətinliklər özünü göstərə bilər.
ADHD-nin diaqnozu
ADHD-nin diaqnozu üçün klinik müşahidə, psixoloji testlər və valideynlərdən alınan məlumatlar əsas götürülür. Əlamətlər ən azı 6 ay davam etməli və 12 yaşdan əvvəl başlamalıdır. Simptomlar bir neçə fərqli mühitdə (məktəb, ev, sosial mühit) müşahidə olunmalıdır.
ADHD-nin fəsadları
Araşdırmalar göstərir ki, ADHD olan uşaqlarda aşağıdakı problemlər müşahidə edilə bilər:
– Məktəbi yarımçıq buraxma ehtimalı 32-40 faiz
– Universiteti bitirmə ehtimalı 5-10 faiz
– Depressiyaya düşmə riski 20-30 faiz
– Antisosial davranışa meyillilik 40-50 faiz
– Siqaret və digər zərərli vasitələrə yönəlmə riski yüksəkdir
ADHD müalicə edilə bilərmi
ADHD tam sağaldıla bilməsə də, simptomları idarə etmək mümkündür. Müalicə aşağıdakı üsulları əhatə edir:
– Dərman müalicəsi: stimulantlar və qeyri-stimulant preparatlar
– Psixoterapiya: davranış terapiyası və ailə dəstəyi
– Dəstək proqramları: valideynlər və müəllimlər üçün xüsusi təlimlər
Valideynlər üçün 10 əsas məsləhət
– Uşağınızı başqa uşaqlarla müqayisə etməyin
– Qaydaları və gözləntiləri aydın şəkildə müəyyən edin
– Səbirli olun və sevginizi daim göstərin
– Uşağınızla göz təması quraraq danışın
– Kiçik mükafatlarla motivasiya etməyə çalışın
– Mürəkkəb təlimatlar verməyin
– Mühitdə minimal diqqət yayındırıcı faktorlar yaradın
– Davranış problemləri üçün peşəkar dəstək alın
– Fiziki aktivlik və sağlam qidalanmaya önəm verin
– Güclü tərəflərini kəşf edin və inkişafına dəstək olun
Məktəb və müəllim dəstəyi
ADHD olan uşaqların məktəb həyatında uğur qazanmaları üçün müəllimlərin dəstəyi vacibdir. Uşağın ehtiyaclarına uyğun fərdi tədris planı hazırlanmalı, tapşırıqlar sadə və qısa verilməlidir. Dərs zamanı tez-tez fasilələr verilməsi, görmə və eşitmə əsaslı metodlardan istifadə, müsbət davranışların mükafatlandırılması və müəllim-valideyn əməkdaşlığı nəticə verə bilər.
Nəticə
ADHD uşağın və ailənin həyatına ciddi təsir edə bilən, lakin düzgün yanaşma və müalicə ilə idarə oluna bilən bir vəziyyətdir. Erkən diaqnoz və davamlı dəstək, uşağın gələcəkdə daha sağlam və uğurlu bir həyat qurmasına şərait yaradır. Valideynlər, müəllimlər və həkimlər birgə çalışaraq bu uşaqlara daha yaxşı gələcək qazandıra bilərlər.
Qeyd: 2012-ci ildə Azərbaycan Tibb Universitetinin Tələbə Elmi Cəmiyyətində aparılan “Hiperaktivlik və Diqqət Çatışmazlığı Sindromu: Dəcəllik, yoxsa xəstəlik?” adlı elmi iş “İlin elmi mövzusu” elan edilmişdir. Bu işdə sindromun tibbi və psixoloji xüsusiyyətləri, diaqnozun əhəmiyyəti və erkən müdaxilənin rolu ətraflı şəkildə təhlil olunmuşdur (Hacıyeva və Bağırova, 2012).
İstinadlar
– American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
– Centers for Disease Control and Prevention. (2022). Data and Statistics on ADHD. Retrieved from https://www.cdc.gov/ncbddd/adhd/data.html
– Children and Adults with ADHD (CHADD). Retrieved from https://chadd.org
– Hacıyeva, N.R., & Bağırova, N.A. (2012). Hiperaktivlik və diqqətin defisiti sindromu: Dəcəllik, yoxsa xəstəlik? Azərbaycan Psixiatriya Jurnalı, (1)22, 96–106.
– National Institute for Health and Care Excellence (NICE). (2018). Attention deficit hyperactivity disorder: diagnosis and management. Retrieved from https://www.nice.org.uk/guidance/ng87
– Understood.org. Resources for ADHD. Retrieved from https://www.understood.org
– World Health Organization. (2021). ADHD Fact Sheet. Retrieved from https://www.who.int
Nərmin Əzizova, Pediatriya.az saytının təsisçisi